АЛАРМ ЗА КОМПАНИИТЕ: Што претставува механизмот за јаглеродно гранично прилагодување (СВАМ) на ЕУ и кога започнува обврската за македонските компании?

Бизнис

АЛАРМ ЗА КОМПАНИИТЕ: Што претставува механизмот за јаглеродно гранично прилагодување (СВАМ) на ЕУ и кога започнува обврската за македонските компании?

Златко Ветеровски, Царинска управа | Силвана Мојсовска, редовен професор на Економскиот институт – Скопје

Економија и бизнис | печатено издание | 15 септември 2024г.

Со ЕУ-регулативата 2023/956 е воведен механизмот за јаглеродно гранично прилагодување (анг. Carbon Border Adjustment Mechanism – CBAM) што пропишува плаќање на јаглеродна давачка при увоз на производи во ЕУ чие производство е поврзано со високи емисии на јаглерод диоксид. Согласно регулативата, механизмот за јаглеродно гранично прилагодување се однесува на шест групи производи: железо и челик, алуминиум, цемент, вештачко ѓубриво, водород и електрична енергија.
Механизмот за јаглеродно гранично прилагодување на ЕУ пресметковно започна да се применува од 1 октомври 2023 година, а со плаќање на јаглеродната давачка при увоз во ЕУ ќе се започне од 1 јануари 2026 година. Притоа регулативата предвидува постапност во плаќањето на јаглеродната давачка во периодот 2026 − 2034 година со цел плаќањето на целосниот износ да се постигне во 2034 година. Ваквите одредби се пропишани за да обезбедат доволен временски период на прилагодување на сите актери на кои се однесува механизмот – увозниците во ЕУ, извозниците од трети земји (надвор од ЕУ) и институциите во овие земји.
Механизмот е предвидено да функционира на следниов начин − увозниците од ЕУ при увоз на производите од споменатите шест индустрии ќе купуваат јаглеродни сертификати што ќе соодветствуваат на цената на јаглеродот што би се платила доколку производот е произведен според ценовните правила на ЕУ. Цената на јаглеродот флуктуира и зависи од различни фактори, а во изминативе неколку години најголемо влијание имаше цената на енергијата. Во февруари 2023 година, цената за 1 тон јаглерод диоксид во ЕУ достигна 100 евра споредено со 25 евра/тон на почетокот на 2020 година. Просечната цена за 2023 година беше околу 85 евра/тон. Оваа цена служи како основа за пресметка на јаглеродната давачка при увоз на споменатите производи во ЕУ. Колку е таа повисока, јаглеродната давачка е поголема, што создава поголем притисок кај производителите за намалување на јаглеродните емисии што може да се постигне преку вложувања во нови технологии. Иако се скапи, компаниите треба да ги направат овие инвестиции што е можно побрзо, имајќи предвид дека од 2030 година натаму јаглеродната давачка ќе претставува многу поголем товар.
Доколку за производот што се увезува во ЕУ производителот има валиден сертификат дека веќе платил јаглеродна давачка во земјата на производство, платената давачка целосно се признава. Доколку таа давачка е помала отколку пресметката според важечката цена за јаглерод/тон во ЕУ, тогаш остатокот се доплаќа при увозот во ЕУ и претставува приход за ЕУ. На пример, ако во земјата производител е платена јаглеродна давачка од 50 евра/тон, а цената на јаглеродот во ЕУ изнесува 70 евра/тон, износот што треба да се доплати е 20 евра/тон за увезените производи од наведените шест категории.
Тоа значи дека механизмот за јаглеродно гранично прилагодување овозможува јаглеродната давачка да не се плаќа во ЕУ, туку да се пропише во националната регулатива и да се влева во националниот буџет. Зависно од домашната цена на јаглеродниот диоксид ќе се определи дали е потребна доплата за оваа давачка во ЕУ. Ова е поттик за земјите извознички на гореспоменатите производи да извршат регулирање на ова прашање со цел да обезбедат собирање на средства преку јаглеродната такса, што може да се искористат за поддршка на декарбонизацијата на индустријата, на зелени инвестиции или на други проекти за справување со климатските промени.

Какви предизвици наметнува механизмот за јаглеродно гранично прилагодување за македонските компании?
Македонските компании што ќе бидат најмногу засегнати од механизмот за јаглеродно гранично прилагодување се производителите на железо и на челик. Оваа индустрија учествувала со 12 % во македонскиот извоз во 2023 година, а над 60 % од вкупниот извоз на железо и на челик бил реализиран на пазарот на ЕУ. Покрај врз металната индустрија, механизмот ќе има ефекти и врз индустријата за алуминиум која околу 50 % од својот извоз во 2023 година го пласирала на пазарот на ЕУ. Притоа оваа индустрија е увозно зависна − околу 44 % од увозот во 2023 година потекнувал од земји надвор од ЕУ што, исто така, ќе влијае врз пресметките на емисиите на јаглерод диоксид содржани во финалните производи наменети за извоз во ЕУ. Во таа смисла, потребно е навремено приспособување и на оваа индустрија кон барањата што ги поставува механизмот за јаглеродно гранично прилагодување со цел да се задржи ЕУ како извозна дестинација.
Главните предизвици за македонските компании во однос на механизмот за јаглеродно гранично прилагодување се поврзани со пресметките на емисиите на јаглерод диоксид содржани во нивните производи. Имајќи предвид дека пресметковниот период на примена на механизмот започна во октомври 2023 година, македонските компании веќе се соочуваат со барања од нивните трговски партнери од ЕУ да достават пресметки за емисиите на CO2. Повеќето од македонските компании ги користат однапред дефинираните вредности од страна на ЕУ за влезните вредности на нивните производи затоа што поставувањето и развивањето на сопствени системи за мерење бара стручност, време и финансиски ресурси. Вредностите на ЕУ често резултираат со повисока јаглеродна давачка, меѓутоа се наједноставни за користење.
Со цел да се подигне капацитетот на компаниите за нивно (по)брзо дејствување во однос на механизмот за јаглеродно гранично прилагодување, потребно е подигнување на нивото на општото и на деталното познавање на овој механизам кај деловната заедница. Во таа смисла, надлежните институции и коморите треба да имаат клучна улога во поглед на дизајнирањето и на институционализирањето на соодветна поддршка. Поддршката треба да подразбира и едуцирање на компаниите за концептот на јавни „зелени“ финансии што вклучува јавни давачки со еколошки предзнак, што ќе се користат за заштита на животната средина и справување со климатските промени. Воедно, овие давачки се инструмент за подигнување на свеста на деловната заедница дека таа може директно да придонесе за подобрување на состојбите во оваа сфера во земјата, а истовремено може да бидат инструмент за притисок врз креаторите на јавните политики за наменско трошење на собраните средства.

Што може и што треба да се преземе во однос на механизмот за јаглеродно гранично прилагодување?
Механизмот за јаглеродно гранично прилагодување, што се смета за клучна алатка на политиките на ЕУ за справување со т.н. истекување на јаглерод, може да има значително влијание и врз вклученоста на македонските производи во регионалните и во глобалните вредносни синџири. Имено, плаќањето на јаглеродната давачка во ЕУ ќе ги поскапи македонските производи, а може да доведе и до намалување на извозот во ЕУ.
Имплементацијата на механизмот треба значително да ги подобри условите за трговија со ЕУ, меѓутоа непреземањето активности за негова имплементација може да ги влоши условите за трговија на Северна Македонија. Проширувањето на опсегот на оданочување и промената на начинот на пресметување на емисиите на јаглерод би ја влошиле промената во условите за трговија. Резултатите сугерираат дека треба да се преземат изводливи мерки за зајакнување на меѓународната соработка, промовирање на изградбата на обединет национален пазар на јаглерод и диверзификација на извозот и воспоставување цврст систем за сметководство за емисиите на јаглерод со цел да се ублажи негативното влијание на механизмот за јаглеродно гранично прилагодување на ЕУ.
Северна Македонија со ЕУ како главен трговски партнер несомнено ќе биде погодена од механизамот за јаглеродно гранично прилагодување на ЕУ. Извозот на Северна Македонија во ЕУ расте во последниве 10 години, од 305 милиони евра во 2013 година на 660 милиони евра во 2022 година. Во периодот 2013 − 2022 година, извозот на производи од железо и од челик од Северна Македонија во ЕУ учествувал со околу 10 % од вкупниот извоз. Со оглед на големиот обем на трговија меѓу Северна Македонија и ЕУ и карактеристиките на јаглеродно интензивните карактеристики на извозот на Северна Македонија, давачките за јаглерод при увоз во ЕУ неизбежно ќе имаат негативно влијание врз извозот на производи со интензивна потрошувачка на јаглерод од Северна Македонија и нивните сродни сектори. Затоа, пред да бидат формално наметнати давачките при увоз, од големо значење е да се формулираат насочени мерки за ублажување на влијанието на CBAM-механизмот врз надворешната трговија на Северна Македонија преку проценка на можното влијание на CBAM увозната давачка на ЕУ врз извозот на Северна Македонија во ЕУ.
Во контекст на идното дејствување во однос на механизмот за јаглеродно гранично прилагодување, можни се две сценарија. Првото сценарио е засновано на претпоставката дека нема да има промени во законодавната, во организациската и во институционалната рамка за декарбонизација на Република Северна Македонија. Ова сценарио подразбира дека нема да се воведе јаглеродна такса или јаглероден данок во Република Северна Македонија. Согласно ова сценарио, извозот на македонски производи во ЕУ ќе подлежи на плаќање на јаглеродна давачка во Унијата, почнувајќи од 1.1.2026 година.
Исто така, овој случај се потпира на предусловот дека во земјата нема да се воспостави систем за следење, известување и верификација (анг. Monitoring, Reporting and Verification - MRV) на јаглеродните емисии. Спроведувањето на првото сценарио е најнепосакуваната варијанта за било која држава. Ова сценарио подразбира трансфер, односно плаќање на парични средства во ЕУ за јаглеродот вграден во производите на македонските компании, доколку не се преземаат активности за воведување на данокот за јаглерод во Република Северна Македонија. Како што е наведено погоре, регулативата CBAM предвидува можност за одбивање на веќе платената цена на јаглеродот во земјата на производство, што значи дека се достапни и други сценарија.
Втора опција би била до 2026 година да се воспостави данок на јаглерод за домашното производство и емисија на CO2. Исто така, тоа имплицира дека системот за следење, известување и верификација (MRV) на јаглеродните емисии треба да биде воспоставен и да се применува. Пожелно е да се дејствува во три области: (1) формирање на цени за емисии на СО2 како израз на цената на загадувањето и да се воведе данок на јаглерод; (2) преземање секторски реформи за поддршка на приоритетите на зелената транзиција и (3) зајакнување на националните институции за поддршка на агендата за зелени реформи.
Посилна институционална рамка е од витално значење за поодржлива македонска економија и исполнување на различните меѓународни обврски на земјава. Ако Република Северна Македонија одлучи да усвои сопствен систем за цени на јаглеродот, земјава ќе треба да има цврста рамка за систем за следење, за известување и за верификација (MRV) на јаглеродните емисии − процес за мерење на емисиите на јаглеродните гасови намалени со активности за ублажување на временска рамка и воспоставување на акредитирана трета страна за верификација.
За да се подготват за примената и за влијанието на механизмот на јаглеродно гранично прилагодување (CBAM), македонските компании ќе треба да преземат чекори за да ја проценат нивната почетна точка и да изградат стратешки пакет со алатки. Тие треба да го земат предвид следново:
– Навремено да се разбере влијанието на регулативата за јаглеродно гранично прилагодување. Компаниите ќе треба да пресметаат како граничната јаглеродна давачка ќе влијае на нив низ синџирот на вредност во однос на приходите, на трошоците и на средствата. Сите производители и извозници во Северна Македонија треба да го проценат и да го одредат нивото на влез на јаглерод од нивните доставувачи (дали тие доаѓаат од „еколошки“ нации или региони или потекнуваат од земји и региони со високо загадување и високо влијание на јаглерод). Првично производителите и извозниците што имаат влез од ЕУ и од САД ќе бидат помалку погодени и во поповолна позиција во споредба со оние кои имаат влез од Азија.
– Да се постигне соодветно разбирање за динамиката на воведувањето на граничната јаглеродна давачка. Секој производител и извозник мора да стане целосно свесен за процесот на мерење и на проценка на содржината на јаглерод (без разлика дали се мери од независен орган или со примена на просечното мерење утврдено од ЕУ). Врз основа на овие проценки, економските оператори треба да ги формулираат своите политики за набавки.
– Увозниците од ЕУ треба да ги добијат потребните информации од нивните партнери (извозници) што не се членки на ЕУ, вклучително и од Северна Македонија за да можат правилно да го користат новиот систем. Македонските производители и извозници на производи со висока јаглеродна компонента треба да се погрижат да имаат соодветно мерење на емисиите на јаглерод, одобрено од независно регулаторно тело, или да се запознаат со просечната стандардна процедура за мерење.
– Да се предвидат сценарија и политики за извозот во Европската Унија во иднина и методите за справувањето со конкуренцијата. И покрај тоа што извозот од Северна Македонија е бесцарински врз основа на одредбите од Спогодбата за стабилизација и асоцијација, новиот механизам на гранично јаглеродно прилагодување (CBAM) ќе наметне извесни увозни даноци во ЕУ за македонскиот извоз кој е категоризиран како јаглеродно интензивен. Во таа насока треба да се направи (пре)формулирање на јавната политика за декарбонизација на домашното производство, што ќе ги засегне македонските компании, а во насока на приспособување кон барањата на новата регулатива на ЕУ.
Зајакнувањето на капацитетот за следење и за известување, заедно со преземањето на обновливите извори на енергија, се најперспективните опции за ублажување на влијанието на CBAM врз Северна Македонија. Бидејќи обврските за известување на CBAM веќе се воспоставени од 1 октомври 2023 година, засегнатите македонски компании веќе се соочени со многу предизвици бидејќи не се навикнати да подготвуваат детални извештаи за количината на вграден СО2 за производите што ги извезуваат во Европската Унија. Тие се соочуваат со тешкотии во прецизното мерење и известување на нивните емисии на јаглерод поради недостаток на воспоставени системи и експертиза во оваа област. Ова може да доведе до потенцијална неусогласеност со барањата предвидени во механизмот за јаглеродно гранично прилагодување на ЕУ и поврзаните казни. Во овој поглед, потребно е навремено усвојување на законодавството за следење, за известување и за верификација на СО2 и да обезбеди нејзино спроведување. Следствено, потребно е поддршка на домашната индустрија колку што е можно повеќе за да се прилагоди на бирократските оптоварувања предизвикани од механизмот за јаглеродно гранично прилагодување на ЕУ или на јаглеродната давачка за увоз во ЕУ, истовремено со нови инвестиции во зелената енергија и воспоставување на сопствен систем за цени на јаглеродот.