Економија
Владеење на правото во Македонија
Клуч за разбирање зошто нациите просперираат
Економија и бизнис | печатено издание | 15 ноември 2024г.
Владеењето на правото е основен елемент за поттикнување на инклузивни економски и политички институции кои го движат националниот развој и го движат просперитетот. Според Индексот на владеење на правото на Светскиот проект за правда за 2024 година, Македонија е рангирана на 67. место од вкупно 142 земји, што претставува мал пад во однос на 60. место во 2023 година. Иако оваа позиција ја поставува Македонија пред некои регионални конкуренти, таа укажува на потребата за значителни подобрувања.
Најниските резултати за 2024 година се во индикаторите „Кривична правда“ (0,41/1,00) и „Регулаторно спроведување“ (0,45/1,00), што создава правна несигурност и обесхрабрува инвестиции. Дополнително, „Отсуството на корупција“ (0,44/1,00) и „Ограничувањата на владините овластувања“ (0,47/1,00) бараат засилени антикорупциски мерки и подобра контрола.
Овие елементи се клучни не само за правично општество туку и за одржлив економски раст. Македонија2025 внимателно го следи овој индекс кој е вклучен во Матрицата за мерење на економскиот раст и на напредокот на земјава.
Теоретски увиди – „Зошто нациите пропаѓаат ?“
Дарон Аџемоглу, Сајмон Џонсон и Џејмс А. Робинсон, добитници на Нобеловата награда за економски науки во 2024 година, дадоа револуционерни теоретски увиди за клучната улога на институциите во националниот просперитет. Нивните истражувања го поддржуваат гледиштето дека инклузивните политички и економски институции – карактеризирани со силни правни системи, права на сопственост и правична распределба на ресурсите – се неопходни за поттикнување на иновациите и на одржливиот раст. Спротивно на тоа, екстрактивните институции, кои ги концентрираат моќта и богатството кај мал број луѓе, го попречуваат економскиот потенцијал и вкоренуваат нееднаквост.
Предизвиците на Македонија, одразени во ниската оценка за „Отсуство на корупција“ (0,44/1,00) и слабото „Регулаторно спроведување“ (0,45/1,00), ги илустрираат ризиците од наклон кон екстрактивни практики. Истражувањата покажуваат дека нациите со слаби правни заштити и несразмерни структури на моќ се склони кон економска стагнација, предупредување кое е релевантно за Македонија додека се стреми кон зајакнување на институционалните рамки.
Зошто владеењето на правото е важно за инклузивен раст?
Податоците од Светскиот проект за правда покажуваат дека земјите со повисок ранг во Индексот на владеење на правото генерално генерираат посилен економски перформанс. Во Македонија, каде што оценката за „основни права“ изнесува 0,62 – над регионалниот просек од 0,52 – постојат индикации за потенцијал. Сепак, слабостите во „кривична правда“ (0,44) и во „регулаторно спроведување“ (0,45) придонесуваат за околина каде што бизнисите можат да се колебаат да инвестираат поради перципирани правни неизвесности. Важно е да се истакне дека постоењето на регулативи само по себе не е доволно; нивната ефикасна примена и спроведување се клучни за обезбедување функционален правен систем и зајакнување на довербата на граѓаните и на инвеститорите.
Истражувањата на Аџемоглу и на Робинсон, признати со Нобелова награда, истакнуваат дека инклузивните економски институции, кои ги штитат правата на сопственост и обезбедуваат еднакви можности, се клучни за економскиот успех. Сегашната состојба на Македонија, обележана со нерамномерно спроведување на регулативите и со корупцијата, претставува пречка за воспоставување на такви институции. Според Светската банка , корупцијата може да чини земја до 1,5 % од нејзиниот БДП годишно, што ја илустрира економската тежина на правните и на институционалните неефикасности..
Прекин на циклусот: Кон инклузивни институции
Историските примери од „Зошто нациите пропаѓаат?“ покажуваат дека екстрактивните институции често водат до стагнација. Еден пример за тоа е ситуацијата во Мексико под Порфирио Дијаз, каде што растот бил ограничен на елитата, додека пошироката популација останала во сиромаштија. За Македонија, ова е предупредување: без засилено владеење на правото и еднаков пристап до ресурси, ризикот од зацврстување на екстрактивните практики останува.
За да поттикне инклузивни институции, Македонија мора:
1Да го зајакне капацитетот на судството:
• Примената на нови технологии за автоматизација на судските процеси и зголемување на транспарентноста може значително да го подобри квалитетот на правдата. Примерите од земји како Естонија покажуваат како дигитализацијата може да ја намали бирократијата и да ја подобри ефикасноста.
2Да ги подобри антикорупциските мерки:
• Засилување на антикорупциските тела со повеќе ресурси и независност. Словенија е пример каде што зголемувањето на независноста на антикорупциските институции доведе до подобри резултати во владеењето на правото.
3Да ги подобри регулаторните рамки:
• Конзистентно да ги спроведува регулаторните политики за да поттикне праведен конкурентен пазар.
Патот кон просперитет за Македонија
Рангирањето на Македонија во Индексот на владеење на правото за 2024 година ја истакнува тековната борба, особено во одржувањето на контролите врз владиното влијание и ефективното спроведување на регулативите. Преку истражувањата на Аџемоглу, на Џонсон и на Робинсон, институционалната реформа може да биде катализатор за економски просперитет. Со справување со корупцијата и со правните неефикасности ќе се отвори пат за инклузивни институции и за одржлив раст. Со фокусирање на идентификуваните слабости и со искористување на постојните сили, Македонија може да се насочи кон патот до поправедна и просперитетна иднина.