Економија

Инфлацијата, факторите и поскапениот живот

Економија и бизнис | печатено издание | 01 октомври 2024г.

• Сподели:

Годишната стапка на инфлација во август 2024 година се спушти на 2,2 %, што е на историскиот просек од околу 2 %. Оваа стабилизација е добредојдена и e посакувана. Но, сите се прашуваме дали факторите што ја вивнаа инфлацијата во претходниот период се сѐ уште присутни и што треба носителите на политиките да направат за да немаме повторно поскапување на животот. Дали е време пазарот сам да ја направи стабилизацијата или повторно ни треба државен интервенционизам кој се покажа како неуспешен во минатото?
Да почнеме од почеток. Колку поскапe животот досега?

Севкупното ниво на трошоците на живот во август 2024 година е повисоко за 39,5 % од просечното ниво во 2017 година. Храната е поскапа за 51,6 % од просекот во 2017 година, а домувањето за 33,6 %. Имајќи предвид дека населението троши најголем дел од својот доход на овие две ставки, тогаш поскапениот живот уште повеќе се чувствува. Во последниве седум и пол години, висок раст имаа и трошоците на услугите во ресторани и во хотели, на алкохолни пијалаци и тутун, на мебел, на покуќнина и одржување на покуќнина, на транспортот, на рекреација и култура и за здравје. Во целиот период, малку се поскапени услугите и производите во комуникациите, образованието и облеката и обувките. Континуираниот и висок раст на цените започна од март 2021 година. Ако го земеме како база овој месец, тогаш трошоците за живот од март 2021 година до август 2024 година се зголемени за 33,2 %.
Дека нешто излезе од контрола покажува базичната стапка на инфлaција што го мери основниот или долгорочниот тренд на инфлацијата. Базичната инфлација се добива кога ќе се исклучат варијабилните цени на храната и на енергијата од индексот на трошоците на живот. Во тој случај, трошоците на живот во август 2024 година се повисоки за 30,7 % во однос на просекот од 2017 година. За споредба, во периодот од 2005 година до 2017 година, растот на трошоците за живот без варијабилните цени бил само 17 %. Високата базична стапка на инфлација што ги вивна трошоците на живот без цените на храната и на енергијата покажува дека инфлацијата беше широкораспространета во економијата, односно дека останатите фактори (надвор од флуктуациите на варијабилните цени) ја предизвикаа инфлацијата.

Кои се тие фактори и дали нивното влијание е исцрпено?
Инфлацијата ме мачеше уште во текот на 2020 година кога светот се шокираше од појавата на ковид-19 пандемијата, а пак фискалната и монетарната политика како одговор на кризата почнаа масовно да истураат пари кон населението кое, пак, беше во карантин. Пишував дека еден од изворите е постковид-19 отворањето на светот следено со многу пари за потрошувачка. Пишував дека ќе имаме долгорочни негативни ефекти врз глобалната понуда од пандемијата (базирано од историските епизоди на претходните пандемии) и дека започнатиот протекционизам во светски рамки ќе има само нагорни ефекти врз цените. Пишував дека фискалната доминација која беше започната по глобалната финансиска криза од 2009 година беше засилена во текот на пандемиската криза. Пишував дека во повеќе од една декада на директна поддршка на трошоците за сервисирање на државниот долг од страна на централните банки (особено на развиените земји) беше јасно дека во еден период ќе се појави инфлацијата. Масовните откупи на државни хартии од вредност, особено од централните банки на развиените земји заради одржување на ниски цени на државниот долг и држењето на ниски, а некаде и негативни, основни каматни стапки ја стави основната цел на монетарната политика – ценовната стабилност − во подредена положба. Одамна беше изгубена независноста на централните банки кои реагираа доцна за спречување на инфлацијата како што доцнат сега кон олабавување на монетарната политика за поддршка на економскиот раст. Така, факторите за високата инфлација беа присутни и пред пандемијата и војната во Украина на светската сцена, но постоеја и силни фактори продуцирани на домашната сцена.

Инфлацијата, пред сѐ, беше поттикната од трошоците (cost push) или поттикната од растот на трошоците за производство (цените на суровините, на нафтата, на струјата, на гасот). Намалената глобална понуда и нарушените синџири на испорака ги поскапеа суровините, а потоа цените на енергентите беа потхранети од војната во Украина и геополитичките случувања. Цената на електричната енергија и на гасот имаа раст уште во текот на втората половина на 2021 година, а особено во 2022 година со почетокот на војната во Украина. Потоа дојде до нивна значајна надолна корекција, но тие се тековно над преткризните нивоа. Цената на суровата нафта по длабокиот пад во првите месеци од ковид кризата започна да расте, а потоа дополнително се зголеми во првите месеци од војната во Украина. Стабилизацијата оттогаш наваму е околу просекот на 84 долари за барел, што е повисоко ниво од претковид кризата.
Движењата на светските цени на енергентите се пресликаа во домашната економија со мало временско задоцнување, но со посилно темпо. На домашна сцена, голем фактор за инфлацијата беше историски ниското домашно производство на електрична енергија на крајот од 2021 година и во текот на 2022 година при што шокот од енергетската криза во Европа силно се одрази преку високата увезена цена на електричната енергија за фирмите, а со тоа и на крајните цени на производите. Се одрази и врз буџетот за што се потрошија милионски суми за увоз на струја при ниско домашно производство. Некои од долговите кои беа „направени“ во тоа време уште доаѓаат за отплата и тежат на денешниот буџет.
Последните движења наговестуваат зголемување на цената на електричната енергија на унгарската берза (од каде што најголем дел од трговците купуваат струја) и на намалување на цените на нафтените деривати поради намалување на цената на суровата нафта. Но, она што загрижува се високите продажни цени на домашните производители во дејноста Г или снабдување со електрична енергија, гас, пареа и климатизација. Тие не го следат трендот во светските цени, а се подигнати на значајно повисоко ниво од пред енергетската криза. Причините лежат во познати, но и во непознати фактори кои треба да се идентификуваат. Познатите причини се долгогодишната запоставена производствена инфраструктура, нерационалното користење на водните ресурси и спората зелена транзиција за поевтино производство на електрична енергија. Непознатите причини може лежат во фактот на скапи суровини за производство на електрична енергија набавени и увезени во претходниот период или поради други за мене непознати фактори. Решавањето на проблемот на ниското домашно производство на електрична енергија од страна на државата долгорочно ќе влијае за намалување на инфлацијата. Но, радува фактот што приватниот сектор реагираше брзо за намалување на сопствените трошоци за електрична енергија. Енергетската криза принуди голем дел од приватниот сектор да инвестира и да пристапи кон зелената транзиција, што придонесе кон намалување на трошоците за производство (или кај домаќинствата на трошоците за домување).

Дополнителен домашен фактор за раст на малопродажните цени беше и растот на трошоците за труд по единица производ, осносно на платите што растеа во услови на пад на продуктивноста. Државниот интервенционизам, т. е. поддржаниот раст на платите во фирмите со буџетски пари беше дисконтинуиран, а фирмите потоа го пренесоа на финалните цени. Растеше и минималецот, а пазарот на труд стануваше тесен при континуирано намалување на понудата на работна сила. Растот на платите беше причина за високата инфлација и последица од високата инфлација. Пишував дека негативните демографски процеси влијаеја и ќе влијаат инфлаторно. Спиралата плати-цени-плати одамна беше започната и треба да запре. Растот на платите во повеќето дејности веќе ја компензираше инфлацијата, а самиот пазар на труд ги придвижува платите нагоре. Според последниот извештај на Народната банка за финансиска стабилност за 2023 година, побрзиот раст на платите од растот на продуктивноста придонесе за зголемување на трошоците по единица труд за 5,3 % наспроти намалувањето во претходната година од 3,2 %. Според Народната банка, ваквите движења укажуваат на потребата од подобрување на продуктивноста во работењето што ќе го поддржи растот на платите. Но, што доколку не дојде до тоа? Повторно ќе имаме раст на финалните цени ако платите повторно растат?
Високата инфлација што ја доживеавме во исто време беше повлечена и од растот на побарувачката (demand pull), пред сѐ на домашната јавна потрошувачка што беше значајно зголемена, но и на приватната потрошувачка во периодот непосредно по ковид кризата. Но, во 2023 година, домашната побарувачка имаше негативен придонес кон растот (како во кризни години), а во првата половина од 2024 година е ниска. Забавувањето на инвестициската активност на фирмите и на потрошувачката на населението се случуваше во услови на рестриктивната монетарна политика што се држеше поради високата инфлација. Растот на каматните стапки веќе трета година по ред е еден од факторите за раст на трошоците на фирмите што, пак, само ја одржува инфлацијата на повисоко ниво. Според Народната банка, значаен дел од долгот на компаниите е со променливи каматни стапки (47 %) со што се нагласува изложеноста на каматниот ризик како на приватниот корпоративен сектор, но би додала така и на банките. Започнатото олабавување на монетарната политика преку намалување на основната каматна стапка е оправдано и треба да продолжи со посилно темпо.
Третиот фактор за инфлацијата беа инфлациските очекувања, т. е. верувањата на луѓето дека цените ќе растат и во иднина. Напишав во еден од многуте текстови за инфлацијата „Овие очекувања за идната инфлација се важни бидејќи влијаат на однесувањето на луѓето во сегашноста. Веќе гледаме дека тие се пресликуваат во засилени барања на вработените за зголемување на платите, а пак бизнисите ги зголемуваат цените во очекување за приспособување на повисоките плати“. На овие очекувања требаше да влијаат централната банка и носителите на политиките.
И на крај. Високата инфлација беше доходовна и за корпоративниот сектор. Од последниот извештај на Народата банка може да се констатира дека и покрај високиот раст на трошоците за производство (вклучително плати, електрична енергија, нафта и останати суровини), фирмите (со исклучок на микро фирмите) трета година по ред имаат раст на добивките и нето-каматната маргина растеше. Вкупните приходи на корпоративниот сектор бележеа исклучителен раст во 2021 година (по отворањето на економијата по ковид кризата), а во 2022 година поради високата инфлација. Во 2023 година, вкупните приходи на корпоративниот сектор се намалија минимално (во најголем дел поради индустријата), но кај останатите дејности продолжија да растат. Од друга страна, расходите забележаа поинтензивно намалување поради намалените трошоци за суровини и набавка на стоки. Но, и натаму трошоците за вработените растат со двоцифрена стапка на раст (во услови на забрзан раст на просечната бруто-плата и речиси непроменет број на вработени), а затегнатите услови на финансирање условуваат повисоки каматни трошоци.

Заклучок: Факторите се тука, а нивното решавање е инклузивно, нели?