Економија

Мицковски: Од кризата на Лиман Бродерс до Силиконската долина: Што е сменето?

Економија и бизнис | печатено издание | април 2023г.

• Сподели:

Доколку постои нешто за што сите економски набљудувачи се согласни, тогаш тоа е дека проблемите со кои се соочува американската економија во 2023 година се многу поразлични од проблемите од последната криза, онаа во 2008 година. Тогаш Америка се соочуваше со пропаст на банките и побарувачка во слободен пад, додека денес пак банките се во втор план и главниот проблем изгледа дека е инфлацијата детерминирана од преголема побарувачка наспроти постоечката понуда.
Во 2008 година стануваше збор за 373 милијарди долари средства поврзани со 25-те банки кои пропаднаа. Денес веќе е допрена квотата од 319 милијарди долари со само два случаи, Банката Силиконска долина и Сигничр банк. Во новиот миленум преку 560 американски банки пропаднале, што значи дека актуелната криза не е никаква новост. Најмалку 900 дена сличен случај се немаше појавено, но изгледа дека кратката меморија не им помага на познавачите на состојбите.

Веднаш се поставува прашањето дали банкротот на СВБ е почеток на општа банкарска криза. Порастот на пазарните каматни стапки предизвикан од ограничувањата на ФЕД и на ЕЦБ ги погоди и другите банки. Најголем дел од анализите на големите инвестициски куќи и светските банки претпочитаат низок ризик дека е можна нова глобална криза, иако потсетуваат дека емотивните реакции на пазарот и на штедачите може да произведат непредвидливи последици.

Оваа криза и пропаста на СВБ е првиот банкрот предизвикан од социјалните мрежи. Дури и солвентна банка може да пропадне ако штедачите ги фати паника и одеднаш се обидат да ги повлечат своите депозити или како што кажа секретарката за финансии на САД Џенет Јелен: „Не е важен расположливиот капитал, надгледувањето на финансиските власти, сите банки ризикуваат пропаст доколку онлајн започне алармантна трка на повлекување средства.“ Во случајот на СВБ, токму фирмите со ризичен капитал, кои инвестирајќи во стартапи добро ја знаеле состојбата во СВБ, ги советувале стартап фирмите да ги повлечат своите депозити. За разлика од традиционалната трка кон шалтерите да се повлечат парите, за што е потребно време пред да се рашират гласовите, овој пат информациите и акциите на штедачите биле централизирани и речиси моментални.

Сепак, како и во секој случај, може да се препознаат некои сличности и големи разлики со кризата од 2008 година. Банката Силиконска долина (СВБ) не беше еден од поголемите финансиски институти во САД, дури 16-та по големина, со средства во вредност од 209 милијарди долари, но ни Лиман Бродерс во 2008 година не беше една од најголемите банки. Во основата на проблемот, како и кај Лиман, така и кај СВБ, зборуваме за пропаѓање предизвикано од криза на ликвидност. Ликвидноста за банките е како кислородот за луѓето, па дури и најспремното и најистренирано тело нема да преживее ако остане барем и две минути без кислород.

Дефицитот на ликвидност ги нокаутираше и двете банки, но разликите не недостасуваат. Лиман беше срушена поради токсичноста на своите средства, почнувајќи од сабпрајм кредитите за кои банката не можеше повеќе да наоѓа купувачи за да одржи ликвидност. Никој не ги купуваше, дури ни ФЕД не ги прифаќаше како финансиски колатерал. Оттука и настана краткиот спој. СВБ, од друга страна, имаше државни обврзници во своето портфолио, еден вид гранитна гаранција. Но, ги погреши комбинациите со роковите за доспевање. СВБ се најде себеси со краткорочни „преку ноќ“ (overnight) депозити, „паркирани“ во долгорочни инвестиции и долги рокови на доспевање. Од која причина се направи таквата грешка?
Во фазата на каматни стапки блиски до нула, соочени со голем прилив на пари од стартапите на своите клиенти, банката беше принудена да бара добивка во долгорочните инвестиции, единствените кои се исплатливи во таа фаза. Кога каматните стапки пораснаа, така пресушувајќи ги средствата и ликвидноста од иновативните фирми, банката мораше да ги ликвидира тие делници пред стартапите да дојдат до средствата од своите депозити. Но, проблемот е што самото покачување на каматните стапки силно ги обезвредни тие акции, па оттука банката ги ликвидираше во загуба, отворајќи огромна дупка во својот капитал.

Проблемот е што СВБ ги „паркираше“ своите средства во многу досадни и екстремно сигурни активности, пред сè во долгорочни обврзници на Владата на САД и на агенции гарантирани од Владата. Банката одредено време заработуваше од тоа затоа што кога каматните стапки се ниски долгорочните инвестиции исплаќаат поголеми камати од краткорочните активности, вклучувајќи ги и банкарските депозити. Кога централните банки ги зголемуваат краткорочните каматни стапки, каматата што се плаќа на депозитите може да ја надмине заработката од долгорочните инвестиции. Во овој случај, добивката и капиталот на банките се намалуваат. Банките тогаш треба да соберат повеќе капитал за да останат во живот и безбедни. Во исклучителни случаи, некои банки може и да банкротираат.

Значи, во случајот на Лиман смртно дејствуваше прекумерната комплицираност на производите, веселината или лудилото на финансиското работење. Во случајот на СВБ станува збор за лошо раководење или банална грешка во работењето. Но, огромна улога играат и димензиите на банката и степенот на регулација. Во 2008 година пропадна сепак четвртата банка во САД, денеска шеснаесеттата. Тогаш беа инволвирани сите големи банки, додека денес проблемот е главно ограничен на регионалните банки, токму оние банки кои беа исклучени или ослободени од построгите правила резервирани за системските банкарски институции.

Од тој аспект како клучна се покажа одлуката на администрацијата на Трамп во 2018 година, да ги квадруплира димензиите на средствата, од 50 на 250 милијарди долари, според кои американските банки се сметаат за системски и се подложни на построги регулативи. Тоа им дозволи на банки како СВБ со средства од нешто над 200 милијарди долари (нешто што не ја прави мала банката) да функционира без преголеми ограничувања и контроли. Ова е ситуација која е многу поразлична од онаа во Европа, каде што правилата се многу построги. Парадоксално, но токму исклучувањето на СВБ од редот на системски банки не ѝ дозволи во првиот момент да пријде до ликвидност од ФЕД со цел да им излезе во пресрет на своите штедачи, па така, продавајќи ги американските бондови на слободниот пазар, ја акумулираше загубата на капитал која ја доведе до пропаст.

Во обид да се зајакне довербата, ФЕД, американското Министерство за финансии и Федералната корпорација за осигурување на депозити (FDIC) соопштија дека сите клиенти на СВБ ќе бидат заштитени и ќе имаат пристап до нивните пари. Трезорот и ФЕД потоа создадоа заштитна ограда околу системот. Тоа го направија преку две клучни одлуки. Депозитите на двете банки ќе бидат гарантирани над сумата од 250 илјади долари предвидени од Федералната корпорација за осигурување на депозити (FDIC). Тоа стана неопходно затоа што 90 % од штедачите на двете банки имаат депозити поголеми од таа граница. На тој начин властите испратија јасна порака со цел да се избегне трката за „банкарско бегство“ и повлекување на депозитите од други банки. Битно е да се напомене дека ова не значи спасување на акционерите, власта ја презеде контролата над СВБ и нејзиниот капитал е анулиран. Но, значи спасување на некои фирми од лудилото да сместат огромни средства во само една банка.

Дури и кога би продолжило повлекувањето на средствата, тогаш се активира втората линија на одбрана. ФЕД отвори линија за итно финансирање или „discount window“, односно попусти за барањата за краткорочна ликвидност, како и нова линија за финансирање наречена Bank Term Funding Program (BTFP) која дозволува заеми во рок од една година. За разлика од 2008 година и времето на Лиман, денес разликата е во брзината на реакцијата. Тогаш на ФЕД ѝ беа потребни 6 месеци да отвори линија за специјална ликвидност, додека овој пат тоа беше направено за време на еден викенд. Некоја лекција од минатото сепак е научена. Проблемот е што итното задолжување делумно ги неутрализира напорите на централните банки да ја контролираат инфлацијата.

Главната насока во дејствувањето на американскиот ФЕД беше да се избегне големо преместување на депозитите од несистемските банки кон системските. Доколку сите клиенти одеднаш се префрлат кон големите банки, тогаш би се ризикувал ѕинџир на пропаѓања меѓу регионалните банки, кој пак би претставувал голем системски проблем. Обидот е направен и сега регионалните банки имаат можност да ги претворат своите обврзници во ликвидност. Но, проблемот на долги патеки е и друг. Банките сега ќе го стиснат своето кредитирање со цел да се спасат самите себе и ќе бидат многу поригорозни во доверување на парите, но ризикот е дека тоа ќе предизвика „credit crunch“. Тоа значи дека за инвеститорите рецесијата сè повеќе се приближува, носејќи дополнителни проблеми за ФЕД која се бори со инфлацијата.

Централните банки се во дилема. Со подигнување на каматните стапки, тие го зголемуваат ризикот од „банкарско бегство“. Но, ако ги задржат каматните стапки премногу ниски, инфлаторните притисоци најверојатно ќе продолжат. Централните банки ќе се обидат да го постигнат и едното и другото: повисоки каматни стапки плус итна ликвидност доколку е потребно. Тоа е вистинскиот пристап, но тој има цена. Економијата на САД и на Европа веќе доживуваат стагфлација: висока инфлација и забавување на растот. Банкарската криза ќе ја влоши стагфлацијата и веројатно ќе ги турне САД и Европа во рецесија.

Или што би рекол Кругман: И така, ќе може да се вратиме да ја чекаме следната криза!