Бизнис

БИЗНИС | Емилија Ѓорѓиоска: Инспекциски надзор за заштита на правата од индустриска сопственост: надлежности на Државниот пазарен инспекторат

Економија и бизнис | печатено издание | 15 јули 2025г.

• Сподели:

Живееме во таканаречената „ера на иновации“ и „ера на дизајн“, кога бројот на заштитени права од индустриска сопственост постојано расте. Заштитата на индустриската сопственост е важна не само за промовирање на иновациите и на креативноста и за отворање нови работни места туку и за подобрување на конкурентноста на бизнисите. Статистиките на светско ниво покажуваат дека бројот на поднесени пријави за заштита на права од индустриска сопственост континуирано се зголемува. Така бројот на поднесени пријави за трговски марки во 2014 година изнесувал околу 7 642 000 на светско ниво, а 10 години подоцна бројот се удвоил.¹

Меѓутоа, покрај ваквата тенденција, евидентен e и негативен тренд на зголемување на повредите на правата од интелектуална сопственост (правата од индустриска сопственост и авторските и сродните права). Извештајот на Канцеларијата за интелектуална сопственост на Европската Унија (EUIPO) покажува дека во 2023 година вкупно над 152 милиони фалсификувани производи биле запленети на границите и на внатрешниот пазар на ЕУ, и тоа со проценета малопродажна вредност од приближно 3,4 милијарди евра. Оваа бројка претставува зголемување од 77 % во однос на запленетите фалсификувани производи (86 милиони во 2022 година) и зголемување од 68 % (2 милијарди евра) во однос на проценетата вкупна вредност на фалсификуваната стока запленета во ЕУ за 2023 година во споредба со 2022 година.²

Се наметнува прашањето каква вредност имаат правата од индустриска сопственост ако спроведувањето на заштитата од нивни повреди затајува, е неефективна и е неефикасна. За таа цел, на меѓународно ниво, но и на национално ниво донесени се голем број на акти чија цел е воспоставување ефикасни и ефективни системи за спроведување на правната заштита.

Заложбите на Република Северна Македонија се националниот систем за интелектуална сопственост да гарантира ниво на заштита еднаква на нивото на заштита во ЕУ, но и да се изврши поместување од нивото на „умерена подготвеност“ на ниво на „добра подготвеност“ на Република Северна Македонија во областа на интелектуалната сопственост согласно дадените оценки во неколку последователни извештаи за Република Северна Македонија, а подготвени од Европската комисија.

Спроведувањето на заштитата на правата од индустриска сопственост покрај граѓанско-правната и казнено-правната заштита може да се остварува и преку управно-правна заштита. Согласно Законот за индустриска сопственост („Службен весник на Република Македонија“ бр. 21/09, 24/11, 12/14, 41/14, 152/15, 53/16 и 83/18 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр. 31/20 и 86/25), инспекциски надзор на спроведувањето на одредбите од Законот по однос на прометот и на употребата на заштитените права од индустриска сопственост врши Државниот пазарен инспекторат по службена должност и по барање на носителот на правото. Согласно Законот за индустриска сопственост, повреда на правата од индустриска сопственост постои ако:

- неовластено се користи заштитен пронајдок,
- неовластено се користи или имитира заштитен индустриски дизајн,
- неовластено се користи или имитира заштитена трговска марка и
- неовластено се користи или имитира добро позната трговска марка.

Доколку инспекторот утврди дека се повредени правата од индустриска сопственост, привремено ќе ги одземе предметите со кои е извршен прекршокот и ќе издаде потврда за привремено одземените предмети. Инспекторот има овластување да донесе решение со кое ќе нареди да се повлечат од употреба опремата, средствата и документите со кои е сторен прекршокот и ќе определи рок за нивно повлекување. Доколку правното или физичкото лице не постапи по решението да ги повлече од употреба опремата, средствата и документите со кои е сторен прекршокот, инспекторот ќе донесе решение за привремена забрана на вршење дејност во траење од 30 дена за правното лице, а за физичко лице од 15 дена, ќе ги запечати просториите во кои се врши дејноста, ќе ги одземе опремата, средствата и документите во врска со нив и ќе издаде потврда за привремено одземените опрема, средства и документи. Покрај тоа, согласно прекршочните одредби, Државниот пазарен инспекторат ќе му изрече парична глоба за прекршокот на одговорното лице на правното лице и на правното лице која, во зависност од прекршокот и видот на трговското друштво (микро, мал, среден или голем трговец), може да изнесува од 50 евра до 10 000 евра во денарска противвредност. Покрај глобата, на одговорното лице во правното лице му се изрекува мерка забрана за вршење професија, дејност или должност во траење до една година, а на правното лице прекршочна санкција забрана за вршење дејност од една до две години.

Државниот пазарен инспекторат согласно чл. 35 од Законот за инспекциски надзор должен е до ресорниот министер да достави на одобрување полугодишен извештај најдоцна до 31 јули и годишен извештај најдоцна до 31 јануари за претходната година. Според јавно објавените извештаи за работата на Државниот пазарен инспекторат, кој нема специјализирано одделение за заштита на правата од интелектуална сопственост, во последниве 3 години (2024, 2023 и 2022 година) бројот на редовните инспекциски надзори спроведени согласно Законот за индустриска сопственост, реализирани од сите одделенија на Инспекторатот, изнесува само 2 надзора, бројот на вонредни надзори е 136 и бројот на контролни надзори изнесува вкупно 106 надзори³. Бројот на пристигнати пријави и претставки во однос на повреди на правата од индустриска сопственост изнесува 61. Специфично е што во анализираниот период неколку од вкупно 10-те одделенија, регионално разместени на територијата на целава држава, немаат спроведено ниеден надзор (редовен, вонреден или контролен) во согласност со Законот за индустриска сопственост, додека најголем процент на надзори (околу 70 %) се спроведени од страна на Одделението за инспекциски надзор во Скопје.

Несомнено е дека ефикасното спроведување на управно-правната заштита на правата од индустриска сопственост во голема мера зависи од заедничките дејствувања на надлежните државни органи и институциите, компаниите, односно носителите на правата на индустриска сопственост, но и од потрошувачите кои најчесто се жртва на овие повреди на правата од индустриска сопственост. Можеби е време да се размислува за реорганизација, за специјализирање на дел од вработените од Инспекторатот за инспекциски надзори од областа на индустриската сопственост, но и за зголемување на проактивноста на граѓаните, на граѓанскиот сектор и на носителите на права кои, преку зголемен број на пријави и на претставки, би ги демотивирале прекршителите да продолжат упорно да вршат противзаконски дејствија кои нема повеќе да бидат толерирани. Само на тој начин повеќегодишниот тренд „нема прогрес во сферата на заштитата на правата од интелектуална сопственост“ и оценката „државата е умерено подготвена“ во оваа област ќе бидат надминати.

1 WIPO IP Statistics Data Center, Indicator: Total applications >WIPO IP Statistics Data Center>
2 ЕUIPO, EU enforcement of intellectual property rights: results at the EU border and in the EU internal market 2023
3 Повеќе во истражувањето спроведено од Емилија Ѓорѓиоска и Зорица Стоилева за целите на „The lnternatıonal Symposium of current Developments on Intelıectuaı Property Law - IIl“, одржана 16-17 Мај, 2025 на Istanbul Sabahattin Zaim University во Истанбул Турција.