Вести

Колку фирмите во земјава беа погодени и како се справија со кризата предизвикана од конфликтот во Украина?

Економија и бизнис | печатено издание | септември 2023г.

• Сподели:

Од почетокот на годинава, Finance Think – Институтот за економски истражувања и политики прави опсежна анализа на ефектите од кризата предизвикана од конфликтот во Украина врз домаќинствата, фирмите и државата, со фокус врз некои вообичаено поранливи сегменти како жените, малите фирми и руралните области. Акцијата е поддржана од програмата Цивика мобилитас. Во еден сегмент, акцијата го проценува влијанието на кризата врз фирмите во Северна Македонија, преку сеопфатен и методолошки робустен начин продолжувајќи ја постојната дебата во земјава, со поголемо потпирање врз факти и емпириски докази. Беа прибрани податоци за 112 фирми од различни профили во текот на април и на мај 2023 година и врз нив беше извршено соодветно пондерирање според податоци од националната статистика со цел да се постигне репрезентативност на примерокот. Опфатот на прашалникот се однесуваше на ударот од кризата и начинот на справување во врска со трошоците за суровини, за енергија и за работна сила, како и проценки за побарувачката и конкурентноста во текот на кризата. Во оваа статија ќе ги изнесам главните заклучоци и ќе се осврнам накратко на тоа што може да стори Владата за да се омекнат негативните влијанија и фирмите поподготвени да дочекаат идни слични кризи.
Резултатите најпрво покажаа дека и покрај тоа што уделот на трошоците за суровини е поголем во трошочната структура на поголемите индустриски извозници, од зголемувањето на цените на суровините почесто страдаа малите фирми, и тоа во земјоделството и нископлатежните услуги (трговија, транспорт и хотели). Фирмите од сите големини решија да го пренесат притисокот врз цената на нивните финални производи, додека големите фирми почесто преземаа стратегија за намалување на трошоците. Фирмите од сите големини одложија некои планирани инвестиции за да се соочат со порастот на цените на суровините, додека уделот на тие што го прекинаа производството, и покрај тоа што беше мал, главно беше концентриран меѓу земјоделските фирми.
Македонските фирми главно се потпираат врз електричната енергија како енергент во нивните производствени процеси. Големите фирми, кои купуваат електрична енергија на отворен пазар, забележаа пораст на трошоците за енергија во опсегот што надминува двојно и често до петпати, особено во индустријата и во градежништвото (слика 1). Високоплатежните услуги (финансии, осигурување, недвижен имот и ИТ) забележаа поподносливи зголемувања на овие трошоци. Додека преносот на шокот од цената на енергијата врз цените на сопствените производи и консолидацијата на трошоците го забележавме кај сите фирми, сепак имаше и други стратегии за справување со ударот. На пример, средните и големите фирми се впуштиле во инвестиции во капацитети за сопствено производство на електрична енергија, како и во реорганизирање на процесите за намалување на потрошувачката на енергија. Ова е најчесто случај во индустријата, а потоа во земјоделството и во нископлатежните услуги, додека малите фирми почесто не презеле никаква стратегија за справување, што може да биде и одраз на нивното работење на регулиран пазар на електрична енергија.

Трошоците за работна сила, исто така, се зголемија во тековната криза главно како резултат на пазарниот притисок создаден од недостигот од работна сила и вештини, проследено со притисокот што го извршија зголемувањата на минималната плата (слика 2). Последново е особено важно за малите локални фирми во нископлатежните услужни дејности. Малите локални фирми немаа осмислен начин за соочување со таквиот притисок, туку само ја пренесуваа зголемената цена врз нивните услуги и производи, што е битно за инфлаторниот притисок. Само големите компании во индустријата и во градежништвото одговорија со услуги од надворешни лица на некои процеси.
Структурниот проблем, којшто постоеше и пред кризата и е главно неповрзан со неа, е клучниот предизвик со кој се соочуваат фирмите и денес: недостиг од квалификувана работна сила. Следуваат економската и политичката неизвесност на работната средина. Недостигот од работна сила и вештини е поистакнат од малите и средни фирми, како и во градежништвото, додека неизвесностите се почесто истакнати од поголемите и од високоплатежните фирми. За големите фирми, цената на електричната енергија, која се одредува единствено пазарно, очигледно е најважниот проблем.
Со понатамошна регресиска анализа утврдивме дека колку е поголем уделот на трошоците за енергија во вкупните трошоци, толку повеќе влезните трошоци се префрлале на крајната цена, но толку повеќе се влошувала и конкурентноста. Кога фирмите се соочија со поголема побарувачка за нивните производи за време на оваа криза, што беше случај во некои сектори, ова беше почесто поврзано со подобрување на конкурентноста. Кога фирмите не презедоа никаков чекор за да се соочат со зголемените трошоци (што почесто го правеа малите фирми), тоа не беше сврзано со начинот на кој тие ги пренесоа зголемените трошоци на цените ниту со конкурентноста. Од ова, трошоците за работна сила се исклучок. Иако уделот на трудовите трошоци не беше важен за преносот на притисокот врз цените ниту за конкурентноста, фирмите што не презедоа чекори за да се соочат со зголемените трошоци за работна сила поретко успеваа да ги претворат таквите трошоци во повисоки крајни цени. Индиректно ова значи дека ако цената на трудот се притисне нагорно со зголемување на минималната плата на пример, тогаш трошочна инфлација нема да се случи само ако фирмите решат да го апсорбираат зголемувањето на сметка на нивниот профит.
Врз основа на овие емпириски докази и наоди, Владата може да преземе неколку важни чекори во насока на ублажување на последиците, но и за поголема подготвеност за идни слични кризи.
Прво, економската и политичката неизвесност се намалуваат, но остануваат релативно високи и, веројатно, ќе останат такви за одреден временски период. Сепак, клучно е Владата да избегнува нагли потези во политиките и да се вклучи во суштински консултативни процеси за сите планирани промени во регулативата и во политиките, и со сите релевантни фактори (стопански комори, граѓанско општество, академија, експертска заедница итн.). Во претходниве години се направи особен напредок во делот на консултативните процеси и дијалогот, меѓутоа останува императив консултациите да се одржуваат во почетна фаза, пред да се донесат одлуки за одредени потези во економските политики. Од клучно значење е да се обезбеди доволно време додека промената да влезе во сила. Ова е особено суштинско за секоја политика во областа на даноците и на финансиите бидејќи многу компании применуваат повеќегодишно буџетирање и ненадејните и неочекувани промени може да предизвикаат нарушувања на ниво на фирма и на пазарот во целина.
Второ, недостигот од работна сила и вештини останува критична пречка на пазарот дури и во услови на сегашната криза. Додека Владата се обиде да обезбеди олеснување на ова прашање преку размислување за увоз на работна сила, таквиот потег може да го наруши пазарот. Примарниот одговор на ситуацијата може да се најде во реалното активирање на регистрираната невработена работна сила преку нудење палета мерки за активирање, вклучително и преквалификација и усовршување, придружени со намалување на социјалната и неформална поддршка како гарантиран минимален приход и приход остварен во сивата економија. Друга насока на разгледување во овој поглед е приспособливост на пристапот кон можност за вработување редовни студенти во средното и во високото образование.
Трето, бидејќи критичното прашање за големите фирми е цената на електричната енергија која тие ја купуваат на отворен пазар, неопходно е да се разгледа модел што ќе ги поддржи овие фирми во време на прекумерна нестабилност на пазарот. Директниот одговор – или барањето на фирмите и коморите – обично е да се добие фиксна (гарантирана) цена од Владата или даночни олеснувања, што е легитимно, но е неодржливо од фискален аспект. Наместо тоа, евентуалниот модел треба да штити не од (екстремно) високи нивоа на цените на струјата, туку од нивната прекумерна варијабилност и да обезбедува набавна (гарантна) цена по фиксна стапка за одреден подолг временски период, односно да вклучува периоди кога пазарната цена е над, но и кога е под фиксната цена.

Четврто, долгорочна алтернатива за поголемите фирми е интензивно инвестирање во капацитети за сопствено производство на електрична енергија, бран што почна и беше евидентен во наодите од истражувањето. Целта на владината политика (вклучувајќи ги и општинските власти) би била да ги рационализира и поедностави сите потребни процедури до наједноставно можно ниво така што овие инвестиции да произведат брза заштита и придобивка. Исто така пристапот поддржан од Владата за инсталирање сопствени капацитети за производство на струја треба да се популаризира преку објавување насоки за процесот на добивање дозволи и инсталирање сопствени капацитети за производство. Дополнително треба да се популаризира и консултантската поддршка која е веќе достапна во Банката за развој.
Петто, бидејќи капацитетите за сопствено производство на електрична енергија може брзо да се зголемуваат (што е и моментален тренд), од клучно значење е да се разбере капацитетот на сегашната мрежа за пренос на струја да поддржи нови приклучоци, особено на краток рок, и да се работи на надградба на тој капацитет. Алтернативно, акутно прашање е да се поддржат инвестициите и техничката инсталација на капацитети за складирање електрична енергија (батерии) за да се спречи губењето на голем дел од произведената електрична енергија од новоинсталираните капацитети.
Шесто, додека механизмите за финансирање и за фирмите и за домаќинствата за инвестирање во сопствени капацитети за производство на електрична енергија во последно време се проширија, нивното дополнување со можности потенцијално поддржани со државна помош може да обезбеди дополнителен поттик. На пример, Министерството за економија веќе поддржува енергетски ефикасни инвестиции првенствено за домаќинства, кои може да се прошират и за фирмите, како на пример поддршка за купување енергетски ефикасни машини и опрема и за изградба на енергетски ефикасни хали (нешто што во истражувањето се покажа како сè уште неискористено од фирмите) или поддршка за купување најсовремена опрема за складирање сопствена произведена електрична енергија.
На крајот, јасното претставување на мерките/на механизмите понудени преку Развојната банка е од клучно значење бидејќи многу фирми остануваат неинформирани за чекорите и за процесите поврзани со конкретните мерки, вклучително и непредвидливоста за тоа кога може да се објави повик и напорот што е потребен за поднесување на документите.