Вести
Компаниите денес треба да се одговорни пред целото општество, а не само кон акционерите
Интервју со Билјана Сеистрајкова, предавач на Економскиот факултет при Универзитетот во Лугано
Економија и бизнис | печатено издание | февруари 2023г.
Транзиција кон одговорна економија
Билјана Сеистрајкова магистрирала и докторирала на Швајцарскиот институт за финансии (SFI – Swiss Finance Institute), научно-истражувачка институција број еден за банкарство и финансии во светот во 2019 година и меѓу најдобрите докторски школи за финансии во светот.
Предавач е на Економскиот факултет при Универзитетот во Лугано (Università della Svizzera Italiana – USI) и истражувач при Центарот за климатски финансии и одржливост на Финансискиот институт на истиот факултет.
Во февруари 2013 година го напишав првиот текст овде. Изминативе десет години беа возбудливи, со пасионирани соговорници и прекрасни теми за кои сметав дека како дизајнер можам да пишувам. Задоволство ми е со овој разговор да го прославам десеттиот роденден од нашата дружба.
Што подразбира одржлив развој и транзиција кон економија на нето-нулта емисија (Net Zero Economy)?
Б. Сеистрајкова: Теоретски концептот е едноставен − избалансирајте го отстранувањето на стакленички гасови со емисиите на стакленички гасови така што вкупните нето-емисии се нула.
Општеството користи ресурси (земја, вода, енергија, таленти, животни...) за производство, потрошувачка, патувања, уживање итн. За жал, тие ресурси не се вечни и се користат во прекумерни количини. Од многуте дефиниции за одржлив развој би ја издвоила следнава − тоа е развој кој ги задоволува денешните потреби без да ја компромитира можноста на идните генерации да ги задоволат сопствените потреби, односно, како што рекол Бенџамин Франклин, да се биде успешен, правејќи добро („Doing well by doing good“).
Концептот на одржлив развој е кодификуван од Обединетите нации во 2015 година со зацртување на 17 цели кои треба да го трансформираат светот, кои истовремено ќе промовираат просперитет и ќе ја заштитат планетава. Се работи за економски развој кој води сметка за социјалните потреби на луѓето (образование, здравство, социјална заштита, можност за работа), заштита на животната средина и ублажување на климатските промени. Остварувањето на овие цели е тешко, во финансиска смисла значи многу средства и промени на многу нивоа.
Како може финансискиот систем да помогне во остварување на овие цели?
Б. Сеистрајкова: Замислете дека одлучувате да искористите дел од вашата заштеда за да го направите светот одржлив. Според економската логика, парите треба да ги искористите во цел која има најголем импакт врз одржливиот развој. Како поединци не можеме многу да влијаеме, но доколку се здружат средствата импактот е значаен. Можете да донирате, да купите електричен велосипед, да дадете на некој сиромашен, да инвестирате во општествено одговорна компанија...
Во големите финансиски институции (банки, инвестициски фондови, пензиски фондови, осигурителни компании) се слева огромна сума на пари од поединцитe. Функцијата на финансискиот систем е да обезбеди информации за можни инвестиции и да го распредели расположливиот капитал, да ги мобилизира и окрупни заштедите, да го менаџира ризикот, да нè заштити од загуби, да ја поедностави размената на добра и услуги.
Кои се тектонските промени кои ги претрпе финансискиот систем во последнава деценија во смисла на поддршка на одржливиот развој?
Б. Сеистрајкова: Парискиот договор од 2015 година е единствен обврзувачки интернационален договор за борба против климатските промени. Потпишан од 196 земји, со јасно сменета улога на финансискиот систем кој треба да ги пренасочи финансиските текови кон проекти, фирми кои ќе ја намалат емисијата на стакленички гасови за да се ублажат климатските промени. Така стигнуваме до интернационалната мрежа на инвеститори поддржана од Обединетите нации кои работат заедно на имплементација на принципи на одговорни инвестиции. Овие принципи подразбираат имплементација на т.н. ЕСГ-критериуми при анализа и одлука каде финансиските институции да ги инвестираат парите.
ЕСГ е кратенка за животна средина, општество и управување (Environmental, Social and Governance), постојат неколку рејтинг-агенции кои ги евалуираат компаниите. Животната средина се мери врз база на индикатори кои укажуваат како компаниите влијаат врз биодиверзитетот, климатските промени, загадувањето на воздух и вода. Општествената димензија се мери врз база на условите за работа на вработените, почитување на човекови права, здравство, тестирање врз луѓе и животни.
Димензијата управување е најстара. Се користи од крајот на минатиот век при евалуирање на компании, а вклучува корпоративно управување, независност на бордот на менаџмент директори, полова застапеност, менаџирање на ризик, антикорупција, фискална транспарентност и други параметри.
Како се прави распределбата на капиталот?
Б. Сеистрајкова: Тоа веќе не е само врз основа на можноста на фирмата или проектот да генерира добивки во иднина, туку добива поширока димензија − влијанието врз животната средина и општеството. Порано се мислеше дека овие два фактора меѓусебно се исклучуваат, односно не можеш да го зголемиш општествениот импакт без да ја намалиш профитабилноста. Последниве неколку години ставот е сменет. Имаме научни докази, на пример портфолија од фирми формирани врз база на ЕСГ-рејтинзи – инвестиции во социјално одговорни компании остваруваат подобри приходи споредено со стандардните берзански индекси.
Се напушта класичната економска теорија на Милтон Фридман според која единствена одговорност на една компанија (акционерско друштво) е профитабилноста, а фокусот да е само максимизирање на интересите на акционерите. Па кога вреднувавме една компанија, ја земавме предвид само способноста да генерира профит и парични текови во иднина. Компаниите денес треба да се одговорни пред целото општество, целата заедница: вработените, купувачите, доставувачите, државата, сите граѓани, а не само кон акционерите. Вредноста не зависи само од профитабилноста, туку и од тоа колку се општествено одговорни.
Концептот на етички инвестиции датира одамна − исламските инвеститори избегнуваат да инвестираат во производство на свинско месо, порнографија и коцкарници, во средновековното христијанство имало рестрикции на заеми и инвестиции, во Древен Египет на најсиромашните не им се наплаќала камата на заеми.
Кои индустрии според природата на работа имаат низок ЕСГ-рејтинг?
Б. Сеистрајкова: Најголемите загадувачи на воздухот во светот (35 % од вкупната емисија на стакленички гасови) се производителите на нафта и гас. На второ место е тешката индустрија. Интересно прашање е дали по логиката на одржлив развој овие компании треба престанат да постојат. Секако дека не, имаме потреба и светот не би можел да функционира без нив. За да го подобрат рејтингот, тие инвестираат во нови технологии кои би ги намалиле емисиите. Инвестираат во еколошки проекти (пошумување на огромни површини) кои го анулираат ефектот на стакленички гасови. Другата опција е благодарение на иновациите во финансискиот систем. Можат да откупат јаглеродни кредити од фирми кои не емитуваат многу стакленички гасови заради природата на работата и имаат суфицит спореден со дозволеното количество. Овие финансиски инструменти можат да се купат и на специјализирани берзи како на пример ЕТС на Европската Унија (EU Emissions Trading System) која е во функција уште од 2005 година.
Кои се новите финансиски инструменти за поддршка на одржлив развој на кои сè повеќе се фокусира финансиската индустрија?
Б. Сеистрајкова: Институтот чиј сум член е ангажиран на проект од Швајцарската берза со цел да развие дигитален токен за фирмите кои котираат да можат да ги компензираат стакленичките гасови. Крајната стратешка цел е да се постигне економија на „нето-нулта емисија“, значи колку емитуваш толку треба и да компензираш. Сепак, инвеститорите треба да бидат свесни дека фирмите со низок ЕСГ-рејтинг носат поголем ризик, тој е реален и монетарно мерлив. На пример, по еколошката катастрофа во 2010 година кога експлодираше постројка на Бритиш петрол се излеаја 130 милиони галони нафта во Мексиканскиот Залив. Цената на акцијата на БП падна повеќе од 50 %. Доколку сте купиле акции од својата заштеда пред инцидентот, вашата заштеда потоа била преполовена. Бритиш петрол плати 60 милијарди долари за различни казни.
Банките и инвестициските фондови кога ги формираат портфолијата на компании во кои инвестираат се стремат портфолиото да е „нето-нулта емисија“ − инвестираат и во фирми со низок ЕСГ-рејтинг, но го компензираат тоа со инвестиции во фирми со висок ЕСГ-рејтинг. Студенти под мое менторство беа ангажирани од една швајцарска банка да работат на проект поврзан со одржливи финансии. Тие креираа прашалник за одржливост и врз база на одговорите од потенцијалниот инвеститор создадоа алгоритам каде да се инвестираат средствата. На пример, ако некој одговори дека не би сакал да инвестира во фирми кои произведуваат оружје, алгоритамот ќе ги избегне фирмите или фондовите кои содржат таков вид инвестиции.
Каква е состојбата во модната индустрија?
Б. Сеистрајкова: Одржливоста е еден од најголемите проблеми со кои се соочува модната индустрија денес со
10 % од глобалните емисии на СО2. Особено брендовите за брза мода ја продлабочуваат климатската криза. Покрај прекумерната емисија на стакленички гасови, има и други елементи кои се компромитирани и треба итно да се реагира: консумација и загадување на вода, хемиско загадување, искористување на најранливи категории на луѓе...
Загрозување на човековите права има во многу индустрии, но во модата тие се често отворено дискутирани и посочени поради неколку сериозни трагедии кои се случија во минатото. Во трагедијата во Бангладеш, кога се сруши зграда каде што се изработуваше облека за неколку глобални брендови, загинаа 1 132 работника и 2 500 беа повредени. Ова е само еден пример за сериозно кршење на човековите права. Производството на многу модни компании е лоцирано во неразвиените земји во кои правниот систем не функционира добро, нема системска контрола за правата на вработените кои работат за минимални дневници и најчесто немаат соодветна заштита при работа. Неретко има и случаи на искористување деца.
Луксузните компании најчесто се критикувани за користење кожа и крзно од животни.
Индексот за транспарентност во модата (Fashion transparency indеx) анализира и рангира 250 светски модни брендови врз база на нивните извештаи за човекови права, политики за заштита на човековата околина и општествен импакт. Интересни се следниве податоци од извештајот за 2022 година:
– 85 % од брендовите не ја информираат јавноста за волуменот на производство и покрај евидентното прекумерно производство и отпад
– само 11 % од модните компании информираат за тестови на отпадна вода, иако модната индустрија е меѓу најголемите загадувачи на вода
– само половина фирми информираат дека користат одржливи материјали
– само 37 % известуваат за составот на материјалите
– само 24 % од фирмите информираат како го минимизираат влијанието на микрофиберот, иако текстилот е главен извор на микропластика во океаните
– 94 % од фирмите не даваат информација за бројот на работници во нивниот синџир на доставувачи, ниту пак дали имаат синдикати
– речиси никој не информира за превалентноста на ниски плати, особено кај женската работна сила која е доминантна во оваа индустрија.
Последниве неколку години одржливиот развој е неминовно топ тема. На пример, на авиобилетите пишува колку СО2 емитува авионот на вашиот лет или колку успеала авиокомпанијата да ја намали емисијата на стакленички гасови. Колку од ова е вистина?
Б. Сеистрајкова: Не знаеме, науката ме научи да читам со скептицизам. На рекламните материјали пишува одржливо, органски, социјално одговорно, рециклирачко, но немам официјална бројка или студија.
Верувам дека колегите од маркетинг веќе имаат научни студии и речиси сум сигурна дека најзастапените зборови во рекламните кампањи последниве години се поврзани со одржливост. Извештаите за одржливост на фирмите сè уште не се стандардизирани и обврзувачки, напишани се од самите фирми кои плаќаат огромни суми за извештајот да изгледа што е можно подобар. Јас ги учам студентите да гледаат на нив како на маркетинг- -документ. Им велам: кога си го пишувате вашето резиме сигурна сум дека ги истакнувате само вашите добри особини и вештини, не верувам дека ги истакнувате вашите слабости. Истото тоа го прават и компаниите.
Терминот „гринвошинг“ (greenwashing) се одомаќи и кај нас. Што означува точно?
Б. Сеистрајкова: Тоа е процес кога фирмите креираат лажна импресија давајќи лажна информација за своите производи дека се еколошки подобни. На пример, ќе прочитате дека некој производ е подобрен и сега се рециклира 50 % повеќе. Но, ако претходно се рециклирал само 2 % , со подобрувањето се стигнало до 3 %, не е некој успех. Или што значи ако прочитате на некој пакет дека се рециклира – производот се рециклира или пакувањето?
Одржливиот развој не е тренд само во модната индустрија. Дали сè што е во мода треба да го плаќаме скапо?
Б. Сеистрајкова: Со глобалното затоплување и пандемијата, луѓето станаа посвесни за проблематиката на одржлив развој. Според некои анкети, околу 70 % од потрошувачите одговориле дека одржливоста е битна и активно разговараат на темата.
Сметам дека моментално во финансиска смисла „добрите“ фирми се преценети, а „лошите“ потценети. На пример, акциите на производителите на електрични возила и соларни панели бележат вртоглав раст во последниве две години – дури до 1 000 % на годишно ниво кај некои од нив. Според моите анализи, вклучувајќи ја ЕСГ-компонентата, не вредат толку сите фирми. Потенцијалните акционери треба да платат многу во моментов и не верувам дека во иднина ќе им се исплати инвестицијата. Како што посочив, ЕСГ-ризикот е монетарно мерлив (иако потешко од останатите ризици), треба да сме свесни за него, но не треба да преплаќаме за негово отсуство.
Оваа моментална состојба би ја споредила со бумот на интернетот на почетокот на деведесеттите. Кога е нешто ново и надежно инвеститорите се обично превозбудени. Тогаш изникнаа интернет-провајдери претежно на американските берзи кои собраа многу пари од акционерите. Повеќето генерираа систематски загуби, на крај банкротираа − пукна меурот од сапуница. Во меѓувреме им ветуваа многу на потенцијалните акционери, ги убедуваа да ги занемарат загубите бидејќи интернетот е иднината. Ова се испостави како погубно и многу луѓе неповратно ги загубија своите заштеди и пензии. Опстанаа оние интернет-компании кои остваруваа добивки, без интернет денес не можеме да го замислиме животот. Сепак, не треба да одиме толку далеку од класичната економска теорија, без профит нема развој.
Дали сме во период на одржлив меур (sustainable bubble)?
Б. Сеистрајкова: Не би можела директно да одговорам, времето и науката ќе покажат. Економската наука значително се менува, а иднината е одржливост во сите сфери. Мора да реагираме денес за идните генерации да можат да ги имаат сите удопства како нас. Финансискиот систем може и треба позитивно да влијае, да го поддржи одржливиот развој. Но, сепак би била внимателна, доколку сакате да инвестирате во социјално. одговорна компанија или да купувате нејзини производи, сакајќи да направите некаков позитивен општествен импакт и притоа да не ги изгубите сопствените заштеди, бирајте внимателно. Не е злато сè што сјае, а постојат и сребра кои светат посјајно од злато.
Разговараше: Лидија Георгиева